Kriza morale e Perëndimit dhe Moderniteti (Pjesa II) Gnosticizmi modern; Nga Qyteti i Zotit në qytetin pa-Zotin.

“Joshja për të rënë nga e vërteta e pasigurtë, tek e pavërteta e sigurtë është më e fortë në qartësinë e besimit të Krishterë se ne sturktura të tjera spirituale.”

Zakonisht njerëzit kërkojnë një truall më të qëndrueshëm për ekzistencën e tyre se e verteta e lashtë Biblike e një Zoti transhandent i cili e krijoi botën ex-nihilo (nga asgjëja). Në letrën drejtuar Hebrenjve, Autori i Biblës na jep një përkufizim të qartë për besimin.

Besimi përkufizohet përmes dy fjalëve; substancë dhe provë.

Në këtë përkufizim dallojmë një pozicion ontologjik dhe një epistemologjik. Ndërsa në propozimin e parë, me substancë kuptojmë që fjala nuk i atribuohet asgjëje tjetër veç besimit si thelb; propozimi i dytëna vendos përballë provës, provë e cila nuk mbështetet në asnjë shtrat tjetër veç shtratit të besimit. Përshkak se besimi si i tillë në vetvete është imanent68, substanca dhe prova janë pronësi në vet besimin, atëherë e gjithë siguria për qënien hyjnore e cila varet tek ky fill besimi, varet në një fill shumë të hollë.

Më të drejtë Voegelin arsyeton se: “substanca dhe prova e asaj që nuk është shikuar,- me këtë nënkupton Zotin – nuk garantohen nëpërmjet asgjeje tjeter veç besimit, të cilin njeriu duhet ta mbërrije me fuqinë e shpirtit të

tij. Pikërisht, në tokën e shpirtit lind dhe jep fryt fara e besimit, por historia na tregon që ky fryt besimi në shoqërinë njerëzore jetësoi institucionin e fesë (këtu kam parasysh fenë e Krishterë), kontrollin institucional klerikal dhe dimensionet e paparashikuara e të panevojshme për besimin imanent.

Dhe pikërisht këtu lind elementi i apostatik i tërheqjes apo mohimit të besimit, i cili në të njëjtën kohë është në kërkim të një shtegu më të sigurtë nga filli i hollë i besimit që e mbante lidhur me transhandenten.

Vogelin mëton se:

“Në madhështinë e tij – është fjala për Krishtërimin,- u shfaq dobësia e tij; masa të mëdha njerëzish të kristianizuar, të cilët nuk ishin mjaftueshëm të fortë për aventurën heroike të besimit, u bënë të ndjeshëm ndaj ideve që mund t’u jepnin siguri në një shkallë më të lartë se sa besimi rreth kuptimit të egzistencës së tyre. Realiteti i qënies ashtu si njihet në të vërtetën e tij nga Krishterimi.”

Por që njeriu të mbërrinte në modernizëm, ai duhej të ngjiste disa shkallë në kulturën e tij të mendimit. Richard Rorty vazhdueshëm thekson se intelektualët perëndimorë, që prej Rilindjes Europiane, kaluan në tre faza; religjoni, filozofia dhe tani, letërsia.

Rorty vijon të thotë se “Për fenë në formën e vet të papërzier me filozofinë, argumenti nuk ka kurrëfarë rëndësie përballë besimit….- por ishte – Kierkegardi i cili me të drejtë vuri në dukje se filozofia filloi të shfaqet si rivale e fesë, atëherë kur Sokrati u shtiu në mend disa njerëzve, që njohja jonë për vetveten, është njohje e Zotit, pra ne nuk kemi nevojë për ndihmë nga Zoti, sepse e vërteta tashmë është Brenda nesh.”

Prej ketu, ngjisim shkallen (etapen) ne te cilen ndodhemi; letersia si rivale e filozofise. Ne kete etape, te njohur si perparim nga Rorty, pasi ai pohon se e shikon filozofine si nje “etape kalimtare ne procesin e rritjes graduale te mbeshtetjes se njeriut tek vetvetja, ai pregatit te vendose dhe ndricoje yllin, ne majen e pemes se tij te festes;

“Virtyti më i madh i kulturës sonë të re letrare, është se ajo u tregon intelektualeve të rinj se i vetmi burim shpëtimi është imagjinata njerëzore dhe se ky fakt duhet të frymëzojë krenari dhe jo dëshpërim për te.”

Në gnosticizëm flitet për virtyt dhe shpëtim, madje gnosticizmi diskuton pak a shumë të gjitha nocionet që Agustini diskuton në Qytetin e Zotit, por me një ndryshim thelbësor;

në gnosticizëm Qyteti i Zotit, bëhet qyteti pa Zotin (qyteti i tokës); burimi i shpëtimit nuk është transhendentja e cila hyn në imanencë dhe përshkak të çeljes njeriu nis një raport ontologjik me Qënien.

Në gnosticizëm njeriu ështe i hedhur në një botë të keqe, ai është krejt i vetëm dhe kështu bëhet autori dhe burimi i shpëtimit të tij.

Që të realizojë këtë mision të pamundur, atij i duhet të bëhet mbinjeri. Në këtë projekt atij nuk i hyn në punë Zoti i Abrahamit, pasi këtë Zot nga gjendja e tij më shumë se s’mund ta kuptojë, atij i duhet ta keq-kuptojë dhe kjo i duhet bërë përmes ç’kontekstimit dhe keqprezantimit të qëllimshëm.

Ky ishte dhe projekti i Nietzsches.

Zarathustra i Nietzsches, në kontrast me këtë këndvështrim e Zoroasterit Persian, nxjerr në pah imoralizmin ontologjik të Nietzsches, duke u përpjekur të provojë dhe rithemelojë pafajsinë fillestare të qenies, duke shkatërruar filozofikisht çdo interpretim dhe përkufizim moral për qënien. Në këtë mënyrë, imoralizmi ontologjik i Nietzsches i shpallur tek Zarathustra, është një antipod ndaj moralit ontologjik të mendimtarit dhe profetit. Tek vepra tjetër e tij, Ecce Homo, Nietzsche përshkruan arsyen përse e përzgjodhi Zarathustren si lajmëtar të filozofisë së tij:

“Emri Zarathustra në buzët e mia, buzët e imoralistit të parë; ajo çka përbën veçantinë e jashtëzakonshme historike e atij Persiani, është e kunderta e kësaj. Zarathustra ishte i pari i cili konsideroi luftën mes të mirës dhe të keqes, ingranazhin kryesor në motorrin e gjërave; zhvendosjen e moralit në sferën metafizike si nje force, shkakësi dhe fundësi të vetes… Zarathustra krijoi gabimin katastrofik, moralin; si pasojë ai duhet të jetë i pari që ta pranoje…”

Zarathustra i Nietzsches i ngjashëm me origjinalin sipas traditës Zoroastriane, shkon në mal për të komunikuar me Zotin dhe meditim kur është në moshën tridhjetë vjeç dhe kthehet pas dhjetë vjetësh. Pasi ka patur dialogje të gjatë me Zotin, ai zbret të komunikojë mesazhin e tij qiellor me njerëzit. Mesazhi i Zarathustres së parë (profetit historik) është një mesazh i cili interpretohet si mesazh morali i cili përkufizohet nën termat “e mire – e keqe”, por Zarathustra i Nietzsches sjell një mesazh të ndryshëm. Mesazhi i tij është vdekja e Zotit.

Esenca e implikimeve logjike për këtë ngjarje të jashtëzakonshme ontologjike është pamundësia e një interpretimi moral mbi qënien, nga ketu e tutje. Duke shpallur këtë njohuri themeltare mbi vdekjen e Zotit, zhvendoset perspektiva eskatologjike prej horizontit të jetës njerëzore. Ai refuzon çdo mësim teologjik, duke e shpallur mësimet teologjike si armiqtë kryesorë të jetës. Këto mësime i zëvendëson me filozofine e tij të re mbi-shpallëse të jetës dhe minjeriut.

Zarathustra po kthehet në botën e njerëzve, prej tërheqjes së gjatë nga bota, ai ka vendosur të braktisë vetminë e një mistiku. Ai po rihyn në botë me një mision. Sipas Nietzsches misioni i tij (në fakt kyështë misioni i Nitzsches) nuk është ‘Qyteti i Zotit,’ por qyteti pa Zotin. Projekti është t’i çlirojë njerëzit nga Zoti, kjo është dhurata e tij për njerëzimin. Kjo është ndërmarrja me e madhe në historinë e mendimit. Por si do të realizohet një ndërmarrje e tille? Çfarë ka ndër mend Nietzsche me “Zoti ka vdekur?!”

Zoti ka vdekur!

Shpallja “Zoti ka vdekur,” është një prej shprehjeve më të njohura identifikuese për Nietzschen. Një shprehje e mbingopur me doza hiperbole dhe një shembull i përkryer i cili demonstron gjuhën provokuese e cila mbulon me një mjegull keqkuptimesh mesazhin e vërtetë. Përmes kësaj deklarate Nietzsche i kishte shpallur një sfidë të hapur kështjellës së lashtë të Krishtërimit klerikal, doktrinave kishtare dhe kastes prifterore.

Nietzsche po shpallte se i gjithe religjoni i Krishterë Katolik dhe Protestant nuk ishte më i përshtatshëm për njeriun e epokës moderne. Teologjia e Krishterë që shpall rënien fillestare të njeriut76 dhe se qëniet njerëzore janë të korruptuara prej mëkatit fillestar, duhet të mbërrinte në fundin e saj, kjo duhet të vdiste.

Nietzsche po njofton se tanimë koha ka ardhur që njeriu dhe shoqeria të çlirohet prej dogmës dhe dhembshurisë së Krishterë. Ai shpall se religjoni e ka burgosur njeriun dhe ai duhet ta çlirojë atë prej këtyre prangave. Në dallim nga Prometeu i cili i dhuron njerëzve zjarrin pasi e ka rrëmbyer prej zotave dhe për këtë duhet të vuajë dënimin e tij të përjetshëm, Nietzsche paraqet përpara altarit të mendimit, çlirimin e njeriut si dhuratën e tij.

Si avokat i ketij propozimi, Nietzsche e shpall veten një Anti-Krisht. Detyra dhe misioni i tij ishte të çlironte njeriun prej ‘mashtrimit të Krishtërimit.’ Në vepren e tij Antikrishti, Nietzsche shpall se Krishtërimi është fe e instikteve77, “se në realitet nuk kanë egzistuar fare të Krishterë… dhe se – i Krishteri i cili ka dymije vjet që mban emrin i Krishterë, nuk është gjë tjetër veçse një keqkuptim psikologjik 78”

Shkalla e dekonstruktimit.

Në misionin e tij si një Anti-Krisht, Nietzsche merr përsipër të dekonstruktojë doktrinën e Krishterë dhe këtënis ta bëjë me mjeshteri duke goditur pjesët e saj themelore. Ai e nis me Dhjaten e Re duke shpallur se: “Dhjata e Re, është një libër brenda të cilit nuk ka “asgjë të lirë, të butë, të pastër, të çiltër. Dhe se aty ka – vetëm instikte të këqia… gjithçka aty është poshtërsi, është e gjitha një mbyllje sysh dhe mashtrim nga vetja…- dhe sikur kërkon me doemos të lartësojë çdo vepër tjetër të shkruar njerezore, vijon me – çdo lloj tjetër libri bëhet i pastër kur lexon Dhjatën Re79.”

Vijon me konceptin e fajit;

“Koncepti i fajit dhe ndëshkimit, përfshi aty dhe doktrinën e mëshirës, të shërbimit, të faljes- gënjeshtra nga koka tek këmbët dhe pa asnjë realitet psikologjik- janë sajuar posaçërisht për të shkatërruar sensin e shkakësisë tek njeriu; janë atentati kundër konceptit të shkakut dhe pasojës! Dhe jo një atentat me grusht, me thikë, me sinqeritet në urrejtje dhe dashuri! Por duke u nisur nga instiktet më të liga, më të djallëzuara, më të ulta! Një atentat priftërinjsh! Një atentat parazitësh! Një vampirizëm shushunjash smirëzeza të nëntokes!”

Ndërsa, mëkatin, Nietzszhe e quan “një forme veteplagosje “par excellence” e njeriut, është shpikur për ta bërë shkencën, kulturën, çdo lartësim dhe fisnikërim të njeriut të pamundur.

Shën Palin e quan jo-ungjillor dhe nje falsifikator të madh të ungjillit, vegimin e tij rrugës për në Damask ku ai shpalli se u takua me Krishtin dhe ky ishte kajrosi i tij, Nietzsche e quan një “haluçinacion që fabrikon provën e të jetuarit.”

E gjithë përpjekja e Nietzsches për të shkatërruar konstruksionin e ‘vjetër’ të Krishtërimit, në fakt i paraprin jetësimit të projektit të tij të madh, i cili është mbinjeriu.

Mbinjeriu.

Mbinjeriu është i vendosur qartë në tabanin e veprës së Nietzsches veçanërisht në vitet 1873-75. Në shkallën e gjatë të evolucionit çdo qënie i jep jetë një qënie më të lartë nga vetja. Nietzsche vijon me idenë se majmuni i pararendi njeriut dhe njeriu duhet t’i pararendë mbinjeriut dhe ky realizim përtej procesit biologjik në shkallën e evolucionit, mund të ndodhë duke e tejkaluar (kapërcyer) veten.

Njeriu duhet të ngrihet mbi mediokritetin. Kjo ngjitje nuk është pjesë e procesit të zakonshëm të evolucionit dhe si rrjedhojë, mbinjeriu nuk mund të fabrikohet në mënyrë automatike. Kështu, qëniet njerëzore nuk mund të përmirësohen vetiu, përmes procesit të kohës. Është detyra e njeriut të bëjë diçka që të vendosë në lëvizje procesin, kjo përmes zgjedhjes për të përmirësuar veten.

Njeriu bëhet mbinjeri përmes procesit të vetë-ngadhënjimit. Martin Heidegger, në “Kush është Zarathustra i Nietzsches” shpjegon thjeshtësisht sëpari se:

“Zarathustra është një zëdhënës.- dhe “Ai mëson dukshëm dy gjëra; rikthimin e përjetshëm të Identikes dhe Mbinjeriun.85”

“Unë Zarathustra, zëdhënësi i jetës, zëdhënësi i vuajtjes, zëdhënësi i rrethit.86”

Heideggeri tregon se për Zarathustrën e Nietzsches të treja; jeta, vuajtja dhe rrethi janë e njëjta gjë dhe njëherazi të ndërvarura.

“Jeta në gjuhën e Nietzsches nënkupton, vullnetin për fuqi, natyrën themelore të gjithçkaje që është, e jo vetem të njeriut. – ndërkohë me vuajtje – gjithçka që vuan kërkon të jetojë… ndërsa me rrethin – ai nënkupton shenjën e unazës, kurbatura e të cilit kthehet tek vetvetja dhe qarkorja e saj prodhon atë identike që rivjen tek ne gjithmone.”

Pasi Heideggeri ka bërë një parashtrim të tillë, mbërrin në përkufizimin e tij për Zarathustrën e Nietzsches, duke e paraqitur zëdhënësin e një mendimi të tillë:

“Që gjithçka është lehtësisht vullnet fuqie, që si vullnet krijues vuan duke u ndeshur me vetveten dhe që e paraqet veten pikërisht kështu, zë vend në Rikthimin e përjetshëm të identikes.”

Mbinjeriu, kthimi i përjetshëm dhe vullneti për fuqi, nuk mund të trajtohen si koncepte të ndara. Me ‘Mbinjeriun’ Nietzsche beson që jeta është evolucion, i cili tashmë ka ezauruar gjithë hallkat e tij, përveç hallkës së fundit; njeriu të bëhet mbinjeri. E vërteta gjendet në kapërcimin të çdo të vërtete të pretenduar. Njeriu duhet të kapercejë veten, kështu mund të themi se ai është duke udhëtuar drejt të bërit mbinjeri. Mbinjeriu siç thamë qëndron i lidhur me ‘vullnetin për fuqi’ me të cilin kuptojmë jetën, botën. Por vullneti për fuqi nuk duhet parë thjesht si pushtet, është më shumë dinjitet. Vullneti për fuqi nuk është një vullnet i verbër. Ndërsa Zarathustra si profet e shihte veten si birin e rrethit, për Nietzschen rrethi është diçka tjetër. Rrethi i Nietzsches të çon tek kthimi i përjetshëm.

Mbinjeriu i Nietzsches është kryqëzim i dy forcave; Dionis (kaos, shkatërrim, pasion, eros, epsh) dhe Apollon (intelekt, arsye, racio, dritë). Nietzsche anon më shumë për nga Dionisi.

Propozimi i Nietzsches ishte një rikthim tek filozofët grekë që kishin jetuar para Sokratit. Pra, ata që ndiqnin ritet e Dionisit dhe pranonin anën instiktive, sensuale, kaotike dhe irracionale të njeriut. Kështu, thoshte Niçe, është në të vërtetë jeta. Një botë tragjike dhe pasionale, e përshkuar nga të njëjtat tragjedi greke që kishte lexuar dhe që kishin frymëzuar, në të njëjtën periudhë, kompozitorin Riçard Vagner, “revolucionar” i melodramës dhe për disa vite miku i tij.

Shmangia nga besimi rezulton në forma të ndryshme të gnosisit. Kështu do të përkufizonte Erich Vogelin njeriun dhe çdo projekt njerezor, për të ndërtuar qytetin ndryshe.

Gnosticizmi shfaq vetëdijen e tij, aty ku besimi është në mungesë. Jo pak ishin përpjekjet njerëzore për të ndërtuar ‘qytetin.’

Që prej Aristotelit, të cilit i duhet të projektoje qytetin, pasi pa të nuk mund të mbërrijmë tek koncepti i tij i eudaimonise, Campanella në ‘Qytetin e Diellit’ dhe Spinoza tek ‘Etika,’ Marksi tek Kapitali dhe Nietzsche tek ‘Kështu foli Zarathustra,’ deri tek ‘Atlantida e re ‘ e Francis Bacon, i cili zgjidhjen e problemit njerezor e sheh tek ‘bolleku’, “Mënyra gnostike e të menduarit është mënyra e Campanella-s dhe Bacon-it; ata janë të pakënaqur me botën dhe besojnë se është e keqorganizuar, por se kjo nuk eshte e pamundur te ndreqet dhe se kete mund ta bëjë vetë njeriu, dhe së fundi se njohja-gnosis është metoda për të vënë rend në botë, për t’i bërë të mundshme të gjitha gjërat dhe për të gjetur një model, për shpëtimin e vetes dhe të botes.”

Utopistët modernë në projektet e tyre kanë shpallur se bota mund të shpëtohet, atë mund ta shpëtoje gnosisi, pra njohja e të vërtetave përfundimtare përmes shkencës.

Projektet gnostike për qytetin ideal nuk kanë munguar. Historia është mësuesi më i mirë që shpall se çdo herë që njeriu shmang të vërtetat e besimit, ai priret të riprodhoje forma të ndryshme të gnosisit. “Njeriu modern, nga Leonardo Da Vinçi deri në të tashmen, fillon nga vetja e tij (jo nga zbulesa e Perëndisë), me Njeriun si pika e vetme e integrimit dhe përpiqet të gjejë të gjithë diturinë, domethënien dhe vlerën mbi bazën vetëm të kërkesës njerëzore. Ashtu si statujat e Michelangelos, njeriu modern dëshiron ta çlirojë veten nga ngurtësia dhe të jetë i pavarur dhe i lire.”

Kështu, liria e parafytyruar si e tillë, në modernizëm, është shndërruar në shtatoren e idhullit me të lartë, një zot të cilin e adhurojme dhe e ruajme me xhelozi.

(Fundi i pjesës së dytë. Vijon në shkrimin pasues.)